Istnieje w polskim prawie dość mało rozpowszechniony sposób na uniknięcie wliczenia do spadku określonej kwoty pieniężnej, która znajduje się na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym, bądź też na terminowej lokacie oszczędnościowej. Mowa tutaj o tzw. dyspozycji wkładem na wypadek śmierci – inaczej zapisie bankowym. Kwota objęta dyspozycją nie wchodzi bowiem do spadku po osobie posiadającej rachunek, czyli w konsekwencji, nie podlega doliczeniu do zachowku, nie podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Zamysł wprowadzenia takiego zapisu do ustawy – Prawo Bankowe (Art. 56) był uzasadniany potrzebą zapewnienia finansowej ochrony osobom najbliższym spadkodawcy, zwłaszcza w sytuacji, gdy spadkodawca jest jedynym żywicielem rodziny. Należy mieć na uwadze, że postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, czy nawet uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia jest często czasochłonne, a zapis bankowy pozwala rodzinie zmarłego na dysponowanie jego gotówką niemal niezwłocznie po śmierci. Krąg osób, na rzecz których dysponent może uczynić taki zapis jest ograniczony – dotyczy jedynie jego małżonka, wstępnych (rodziców), zstępnych (dzieci) oraz rodzeństwa. Jeżeli osoba dysponująca wkładem posiada kilka rachunków, może wydać dyspozycję co do każdego z nich, zarówno na rzecz jednej, jak i większej ilości osób, należących do wyżej wskazanego kręgu. Istnieje również możliwość w ramach jednego rachunku dokonania kilku dyspozycji. Warunkiem jest jednak kwota, która bez względu na liczę wydanych dyspozycji została ograniczona do kwoty nie wyższej niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.
Przykładowo, w drugim kwartale 2019 r. wynagrodzenie, o którym mowa powyżej, zostało określone na 5140,74 zł, co dawało możliwość na objęcie dyspozycją kwoty:
20 x 5140,74 = 102.814,80
Jeżeli okaże się, że dyspozycja dotyczy kwoty wyższej (nie sposób przecież przewidzieć jaka będzie wynagrodzenie określone przez GUS w chwili śmierci), to wówczas zostanie wypłacona kwota wyliczona jak wyżej. Może dojść do sytuacji, gdy dokonano kilku zapisów bankowych. Wówczas zasadą jest, że dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Natomiast jeżeli istnieje kilku beneficjentów z jednej dyspozycji, a przekracza ona limit, to wypłaty dla każdej osoby zostają proporcjonalnie obniżone. Po śmierci osoby, która wydała dyspozycję, może okazać się, że kwota, która została nią objęta, jest także wskazana w treści testamentu. Wówczas zapis bankowy ma pierwszeństwo przed testamentem.
W jaki sposób dokonać dyspozycji wkładem na wypadek śmierci?
Obecnie każdy bank, przy zawieraniu umowy, ma obowiązek poinformować klienta o możliwości wydania dyspozycji na wypadek śmierci. Nie trzeba w tym celu udawać się do notariusza, a wystarczy wypełnić specjalne formularze przygotowane przez bank, który może pobierać ustalone przez siebie opłaty za wydanie dyspozycji. W każdej chwili dyspozycja może być przez posiadacza rachunku odwołana, bądź zmieniona, a za jego życia nie wywołuje żadnych skutków – może dowolnie dysponować pieniędzmi zgromadzonymi na rachunkach. Bank nie ma obowiązku zawiadamiania osoby wskazanej w dyspozycji o dokonaniu zapisu bankowego na jej rzecz. Co się stanie z pieniędzmi objętymi zapisem bankowym, jeżeli ich beneficjent umrze przed posiadaczem rachunku objętego dyspozycję? Wierzytelność tą odziedziczą spadkobiercy beneficjenta – wejdzie do majątku spadkowego. Warto jeszcze wspomnieć o obowiązku podatkowym, ponieważ nabycie przez beneficjenta środków pieniężnych pochodzących z zapisy bankowego po śmierci posiadacza rachunku (dysponenta), podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Z uwagi na fakt, iż beneficjent należy do najbliższych członków rodziny dysponenta, to powinien w terminie 6 miesięcy od jego śmierci zgłosić nabycie wkładu do naczelnika urzędu skarbowego, co spowoduje, że zostanie zwolniony z zapłaty podatku.
