Czy w polskim prawie można swobodnie dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci?
Niekoniecznie, ponieważ istnieje instytucja spędzająca sen z powiek spadkobiercom testamentowym, a dająca nadzieję na uzyskanie majątku najbliższym zmarłego – tzw. ZACHOWEK.
Zachowek można określić jako ułamek wartości udziału w masie spadkowej, który otrzymałaby osoba najbliższa zmarłego, gdyby nie zapisał on spadku w testamencie komuś innemu. O zachowek mogą ubiegać się jedynie osoby enumeratywnie wskazane w art. 991 Kodeksu Cywilnego – tj. zstępni (dzieci), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Standardowo zachowek wynosi połowę wartości udziału, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym, bądź 2/3 – w przypadku zstępnych małoletnich oraz uprawnionych trwale niezdolnych do pracy. Wyliczenie zachowku ilustruje poniższy przykład.
Spadkodawczyni pozostawia męża – X (z którym posiadała rozdzielność majątkową) oraz troje dzieci – A, B, C. Przed śmiercią sporządziła testament, w który powołała do dziedziczenia swoją siostrę. Za życia nie dokonywała żadnych darowizn, ani zapisów windykacyjnych. Z racji tego, że osoby najbliższe nie zostały uwzględnione w testamencie – przysługuje im roszczenie zachowek. Osoby X, A, B oraz C dziedziczyłyby ustawowo w 1/4. Pozostawiony majątek to 400.000 zł. Gdyby nie było testamentu, każdy otrzymałby po 100.000 zł. Zatem wartość zachowku liczy się w następujący sposób:
X – ojciec, trwale niezdolny do pracy, zatem przysługuje mu 2/3 wartości udziału spadkowego – 2/3 x 100.000 zł = 66.666,67 zł
A – dziecko, małoletnie, zatem przysługuje mu 2/3 wartości udziału spadkowego – 2/3 x 100.000 zł = 66.666,67 zł
B – dziecko, pełnoletnie, zatem przysługuje mu ½ wartości udziału spadkowego – ½ x 100.000 zł = 50.000,00 zł
C – dziecko, pełnoletnie, zatem przysługuje mu ½ wartości udziału spadkowego – ½ x 100.000 zł = 50.000,00 zł
Jak widać powyżej, z 400.000 zł, na które liczyła siostra spadkodawczyni, po zapłacie zachowku, pozostaje do jej dyspozycji mniej niż połowę z tego, co miała zapisane w testamencie – 166.666,67 [400.000 zł – (2x66.666,67 zł) – (2x50.000,00 zł)].
Opierając się na powyższym przykładzie, roszczenie o zachowek przysługiwałoby osobom X, A, B i C. Jeżeli w spadku otrzymaliby sumę niższą – np. dziecko C otrzymałoby w spadku 30.000,00 zł, to mogłoby się domagać zachowku w kwocie uzupełniającej – 20.000,00 zł.
Czy można w jakikolwiek sposób zapobiec przyszłemu roszczeniu o zachowek? To zależy od sytuacji, jednakże istnieje kilka skutecznych sposobów, aby zabezpieczyć się przed obowiązkiem jego zapłaty:
- Zawarcie umowy o dożywocie – oznacza przeniesienie własności nieruchomości w zamian za opiekę nad przyszłym spadkodawcą - jest to rozwiązanie idealne w przypadku, gdy przyszły spadkodawca potrzebuje pomocy i posiada oparcie w osobie, z którą zawiera umowę o dożywocie – umowa ta podlega ocenie w zakresie rzeczywistego jej wykonywania;
- Uznanie za niegodnego dziedziczenia – jest to dość ograniczony sposób, ponieważ Kodeks Cywilny wyraźnie wskazuje w art. 928, kiedy spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego – tutaj do przesłanek zalicza się m.in. ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy, posłużenie się przez spadkobiercę podstępem lub groźbą, umyślne ukrycie, podrobienie, przerobienie lub zniszczenie testamentu – te okoliczności muszą być udowodnione przed sądem, zatem nie jest to najlepszy sposób, gdy nie ma solidnych dowodów na zachowanie uprawnionego do zachowku w sposób opisany w tym przepisie;
- Wydziedziczenie- czyli pozbawienie prawa do zachowku, podobnie jak w opcji wskazanej powyżej, aby skutecznie wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, muszą być spełnione przesłanki wskazane w art. 1008 Kodeksu cywilnego – m. mi. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuszczenie się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, bądź też uporczywe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych;
- Zrzeczenie się dziedziczenia – uprawniony sam może za życia spadkodawcy zrzec się dziedziczenia, co skutkuje pozbawieniem prawa do zachowku, jednakże wymaga to woli uprawnionego, co w praktyce bardzo rzadko się zdarza;
- Zapis bankowy – dotyczy kwoty nie wyższej niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku – nie uwzględnia się go przy wyliczeniu zachowku. Na chwilę obecną (drugi kwartał 2019 r.) można w ten sposób przekazać osobie najbliższej 102.814,80 zł.
Poza wskazanymi możliwościami, istnieją jeszcze inne sytuacje, w których uprawniony nie może domagać się zachowku, m. im. w przypadku odrzucenia spadku, wyłączenia uprawnionego do zachowku małżonka od dziedziczenia, jeśli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Ponadto, zachowek nie należy się w przypadku orzeczenia przez sąd separacji. Rozważając możliwość wystąpienia uprawnionych o zachowek trzeba też wziąć pod uwagę możliwość przedawnienia tego roszczenia – przedawnienie liczy się od śmierci spadkodawcy, a jeżeli spadkodawca sporządził testament – od dnia jego ogłoszenia. Przy dziedziczeniu ustawowym także istnieje możliwość ubiegania się o zachowek - jeżeli spadkodawca rozdał swój majątek za życia w postaci darowizn.
Przedawnienie roszczenia o zachowek wynosi 5 lat. Zarzut przedawnienia jest skuteczny, jeżeli w wyżej wskazanym okresie czasu nie została wniesiona do sądu sprawa o zapłatę zachowku. Sądem właściwym dla roszczenia o zachowek jest wyłącznie sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd w miejscu, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.
